اختصاصی / به گزارش غیرمنتظره، معین حسن‌زاده: دارالمرز، دارالامان، رشت بازار و وارنا این‌ها تعدادی از نام‌های پیشین شهری هستند که امروز رشت نامیده می‌شود و لقبش شهر باران‌های نقره‌ای است. شهری که زندگی و زنده بودنش را مدیون فرهنگ خاص مردمانش است.

رشت مرکز استان گیلان و پایتخت شمال کشور محسوب می‌شود. شهری که به‌عنوان بزرگ‌ترین و البته پرجمعیت‌ترین شهر گیلک نشین جهان و بزرگ‌ترین سکونت‌گاه در سواحل جنوبی دریای کاسپین محسوب شده و سومین شهر گردشگر پذیر کشور بر اساس گزارش نتایج آمارگیری از گردشگران ملی توسط مرکز ملی آمار ایران است.

دهخدا معتقد است، چون شهر رشت در سال ۹۰۰ هجری ساخته‌شده، بنابراین برای نام این مکان از ماده تاریخ آن استفاده کرده‌اند و کلمه رشت به‌حساب ابجد ۹۰۰ هجری است.

آنچه مسلم است نام این شهر برای نخستین بار در کتاب حدود العالم یا «حدود العالم من المشرق الی المغرب» یا «کرانه‌های جهان از خاور تا باختر»، از کتاب‌های مهم و مشهور جغرافی در دوران سامانیان که به سال ۳۷۲ هـ. ق‌‌/‌‌۹۸۲ م. نگارش یافته با صفت ناحیه بزرگ آمده است؛ متأسفانه نام نویسنده‌ کتاب مشخص نیست.

از رشت، شهر باران، شهر ستاره، دروازه اروپا و این سرزمین سبز هرچه بگوییم کم است. آن‌قدر که استاد محمود نیکویه برای نوشتن تاریخچه بلدیه رشت از مشروطه تا ۱۳۲۰ نیازمند آن می‌شود تا کتابی دیگر پیرامون موقعیت طبیعی و جغرافیایی، نقشه‌برداری، رودخانه‌ها، آب‌وهوا و… را به رشته تحریر در بیاورد. به طبع آنچه در این یادداشت می‌آید به میزان یک‌چند هزارم مقدمه‌ای کوچک برای تاریخچه بزرگ شهر باران‌های نقره‌ای است.

فرارسیدن روز رشت با اقدامی هوشمندانه در جهت رونمایی از نقشه‌های نایاب شهر رشت همراه بود. اقدامی که در کارگروه کمیته اطلاع‌رسانی روز رشت مصوب و توسط مدیریت ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری رشت به جدیت پیگیری و مورد تأکید شخص شهردار رشت بود. رونمایی از نقشه‌هایی که بسیاری از مردم شهر رشت از وجود آنان خبری نداشته‌اند اقدامی مهم از سوی مدیریت شهری در جهت ایجاد بستری برای رسانه‌ها، پژوهشگران، دانشجویان و همچنین علاقه‌مندان به تاریخ شهر رشت است.

این نمایشگاه قرار است همزمان با ۱۲ دی روز رشت در تالار گفتگوی ساختمان تاریخی شهرداری رشت برگزار شود.

از اهمیت جایگاه رونمایی از نقشه‌های قدیمی و نایاب شهر رشت که بگذریم، جایگاه فردی تبریزی در حفظ این نقشه‌ها بسیار با ارزش است. آن‌طور که استاد محمود نیکویه می‌نویسد، نقشه‌های مهم شهر رشت شامل نقشه ذوالفقار خان مهندس در سال ۱۲۴۹ خورشیدی، نقشه سال ۱۳۱۲، نقشه سال ۱۳۲۷ شاپور میهن، نقشه سال ۱۳۳۲ زنده‌یاد جهانگیر سرتیپ پور، نقشه سال ۱۳۳۷ موسسه سحاب و نقشه هوایی سال ۱۳۴۵ سازمان نقشه‌برداری ایران از نقشه‌های قدیمی شهر رشت محسوب می‌شود.

دانلود اولین نقشه ترسیم شده شهر رشت با کیفیت بالا

از سوی دیگر نقشه‌ای دیگر که توسط موسسه سحاب تصویری از آن در فضای مجازی نیز منتشر شده است در سال ۱۳۳۸ تهیه شده است و تصویری هوایی در سال ۱۳۴۲ نیز در رشت به ثبت رسیده است.

در خصوص نقشه نخست فضای بیشتری برای مطالعه فراهم است، زیرا نسخه‌ای با کیفیت از این نقشه در اینترنت قابل‌دسترس بوده و یک نسخه از آن بر روی یک لوح فشرده در آرشیو روابط عمومی شهرداری رشت موجود بود. این نقشه بر اساس آنچه استاد محمود نیکویه آورده است[۱] نسخه‌ی اصل نقشه ذوالفقار خان مهندس که در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به سال ۱۲۴۹ خورشیدی ترسیم شده است جزو مدارک باقر مستوقی، موجود در موسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران به‌دست‌آمده بود و تحت شماره ۱۱۰۷۰۳-۱۴ ق، نگهداری می‌شود.

شادروان حسین محبوبی اردکانی متخصص تاریخ قاجاریه درباره نقشه‌برداری از گیلان و مازندران در دوران قاجاریه می‌نویسد: سرتیپ بارتلمی سیمنو از افسران فرانسوی سپاه ناپلئون که به ایران آمده و در اینجا ماندنی شده بود، در تبریز به‌عنوان مهندس جغرافیا مشغول به کار شد و دو سال در این شغل به سر برد و نقشه‌ی بالنسبه جامع و دقیقی از شمال ایران یعنی قسمتی از گیلان و آذربایجان و دریاچه و شهر ارومیه تهیه کرد که به نام ژنرال مون تیت در لندن انتشار یافت.[۲]

بر همین اساس وی معتقد است که روس‌ها و انگلیس‌ها نیز در دوران تسلط استعماری‌شان در دوران قاجاریه، نقشه‌هایی از گیلان تهیه‌کرده‌اند که می‌بایست در کتابخانه‌ها و آرشیوهای آنان به جستجویشان پرداخت.

در ۱۷ اسفندماه سال ۱۳۹۴ جلسه‌ای با عنوان: رشت از خشت تا سنگ عمارت، سخنرانی مهندس روبرت واهانیان[۳] از پیشکسوتان رشته‌ی معماری در خانه فرهنگ گیلان با حضور معماران و دانشجویان و علاقه‌مندان به حوزه تاریخ، معماری و سیر تحول شهر برگزار شد.

در این نشست مهندس واهانیان به‌عنوان سخنران به تشریح موقعیت شهر رشت، محلات و سایر موضوعات مورد توجه شهر رشت می‌پردازد.[۴]

مهندس واهانیان بر اساس آنچه استاد نیکویه در کتاب رشت شهر باران آورده است در خصوص این نقشه می‌گوید: این نقشه… نه تنها یک سند علمی، بلکه حتی یکی از میراث‌های فرهنگی و بی‌نظیر کشورمان است… اندازه‌ی نقشه یک‌صد و بیست در یک‌صد و هشتاد سانتی‌متر است و در بالای آن با خطی خوش نوشته شده است: (نقشه‌ی معموره‌ی دارلمرز رشت که برحسب امر اقدس سرکار علیحضرت قوی شوکت همایون شاهنشاه اسلام‌پناه ناصرالدین‌شاه قاجار روحی و روح العالمین فداه بدست کمترین خانه‌زاد چاکر درگاه سمت اتمام پذیرفت. سنه‌ی ۱۲۸۷ [ه.ق] ذوالفقار مهندس) این نقشه تماماً رنگی است. در دو قسمت پایین نقشه، سمت راست نوشته شده: طول زمان کشیدن نقشه از روزی که شروع در عمل نمود تا روزی که به اتمام رسانید، سوای ایام تعطیلی نه ماه و هشت روز بود.

اگرچه می‌بایست به نکات مهم نقشه‌های قدیمی شهر رشت پس از چیدمان آن‌ها در کنار یکدیگر پرداخت، اما از اتفاقات ویژه در خصوص تفاوت‌های نقشه‌های رشت از گذشته تاکنون می‌توان به وجود یک اسطلخ (آبگیر) در ضلع شمال شرقی سبزه‌میدان یا همان ابتدای ورودی محله استادسرا اشاره کرد! چیزی که امروزه وجود ندارد. همچنین موضوعی دیگر در نقشه ذوالفقار خان مهندس مورد توجه است که آن نادیده گرفتن باغ محتشم است. موضوعی که می‌بایست در خصوص دلیل این نادیده گرفتن به‌تفصیل نوشت. شاید یکی از دلایل این نادیده گرفتن آن باشد که باغ صفا متعلق به میرزا عبدالوهاب خان حاکم وقت گیلان در نزدیکی این باغ وجود داشته و اگر باغ محتشم در نقشه می‌آمد از شکوه و جلال باغ صفا کاسته می‌شد!

اما دیگر نقشه به‌رسم در آمده از شهر رشت نقشه معروف به نقشه ۱۳۱۲ است. استاد جعفر خمامی زاده[۵] بر اساس آنچه استاد نیکویه آورده است در گفتاری که به‌عنوان نقشه‌ی سال ۱۳۳۲ زنده‌یاد جهانگیر سرتیپ پور[۶] نوشته است: در سال ۱۳۱۲ یعنی ۲۰ سال قبل از تهیه نقشه مذکور، نقشه‌ای از رشت تهیه شد که در آن محدوده‌ی رشت به درازای بیش از چهار کیلومتر و به پهنای بیش از ۲٫۵ کیلومتر نشان داده شده است که مساحت تقریبی آن حدود ۱۳٫۵ کیلومتر مربع بوده است.[۷]

نقشه بعدی رشت از آن دست نقشه‌های خاص است! نقشه سال ۱۳۲۷ که به نقشه شاپور میهن نیز معروف است، بنا به درخواست شاپور میهن فرماندار وقت رشت به مناسبت برگزاری انتخابات انجمن شهر و به جهت مشخص کردن محدوده‌ی دقیق محلات ۱۶ گانه شهر، توسط سروان توپخانه نصرالله وزیری نقشه‌برداری و از طریق دایره‌ی چاپ ستاد ارتش چاپ و قبل از انتخابات انجمن شهر منتشر شده است.

استاد خمامی زاده در خصوص این نقشه می‌نویسد: در این نقشه چهار خیابان اصلی شهر از میدان شهرداری به‌طرف میدان فرهنگ، پل زرجوب، پل بوسار و باغ سبزه‌میدان و نیز خیابان‌هایی از باغ سبزه‌میدان به سمت پل چمارسرا و از میدان فرهنگ به‌سوی پل عراق ترسیم شده و کوچه‌های شهر نیز با دقت نشان داده شده است.

نقشه دیگر موجود از شهر رشت متعلق به شهردار وقت رشت، زنده‌یاد جهانگیر سرتیپ پور است. نقشه‌ای معروف به نقشه سال ۱۳۳۲ یا همان نقشه‌ی سرتیپ پور، شهردار وقت رشت که یک چهره فرهیخته و فرهنگی و اهل هنر نیز بود در دوران تصدی خود بر شهرداری رشت به جهت اگوسازی، آسفالت و زیرساخت‌های شهری از دایره جغرافیایی ارتش تقاضای تهیه نقشه شهر رشت را نمود.[۸]

استاد خمامی زاده در گفتاری پیرامون این نقشه می‌گوید: این نقشه به‌صورت اصل و اورژینال در واحد املاک شهرداری رشت نگهداری می‌شود، برای تهیه این نقشه به ابعاد ۴۸۰X420 سانتی‌متر و به مقیاس یک‌هزارم آرا در ۲۴ شیت نقشه رسم نموده و آنگاه با کنار هم چیدن موزاییکی آن‌ها، نقشه‌ی معابر شهر را به‌طور کامل نشان داده‌اند.

درازا و پهنای بزرگ‌ترین شیت نقشه ۳۰۰X105 سانتی‌متر و کوچک‌ترین آن‌ها ۵۵X52 سانتی‌متر است. جنس تمامی نقشه‌ها [منظور هر یک از شیت های نقشه است] از کالک پارچه‌ای است که مرغوب‌ترین کاغذ نقشه‌کشی می‌باشد که به‌سادگی پاره نمی‌شود.

همچنین موسسه سحاب در سال ۱۳۳۸ نقشه‌ای از رشت تهیه‌کرده است که تصویر کوچک و بی‌کیفیتی از آن در اینترنت قابل‌دسترسی است. از نکات ویژه این نقشه اشاره به زمین طیاره یا همان محل فرودگاه رشت در محدوده جنوب غربی رشت و در نزدیکی بیمارستان پورسینا و باغ محتشم و هم‌جوار با مزارع است.

فارغ از نقشه‌های ترسیم شده قدیمی از شهر رشت، تصویری هوایی از سال ۱۳۴۲ نیز توسط سازمان نقشه‌برداری کشور ثبت‌شده که در سال ۱۳۴۵ منتشر گردیده است.

در خصوص این نقشه استاد خمامی زاده معتقد است که تعدادی از کوچه‌های تنگ به دلیل پیش‌آمدگی [منظور دامنه خانه‌ها و جلو آمدن سقف آن‌ها به علت بارش مداوم باران در رشت است.] دامنه چوبی سقف خانه‌های دو طرف کوچه که در مواردی تا حد تماس به هم نزدیک می‌شوند، از چشم تیزبین دوربین عکس‌برداری هوایی پنهان مانده و در نقشه منعکس نشده است.

گفتنی است نقشه‌های دیگری از شهر رشت توسط شهرداری رشت و همچنین یک نقشه از سوی موسسه گیتاشناسی در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ خورشیدی تهیه شده است که بیشتر آن‌ها جنبه مشخص کردن طرح تفصیلی، مناطق ۳ و بعداً ۵ گانه شهر رشت و… را دارد.

[۱] نیکویه، محمود، رشت شهر باران، چاپ فرهنگ ایلیا، ص ۱۹

[۲] تاریخ مؤسسات تمدن جدید، انتشارات دانشگاه، جلد اول، ص ۹۱

[۳] واهانیان، روبرت، متولد ۱۳۱۶ ش (۱۹۳۷ م) در تبریز

[۴] نشست رشت از خشت تا سنگ عمارت، دوشنبه، ۱۷ اسفند ۱۳۹۴، خانه فرهنگ و هنر رشت

[۵] خمامی زاده، جعفر، ۱۲۹۹ – ۱۳۹۳

[۶] سرتیپ پور، جهانگیر، شهردار اسبق رشت، نماینده رشت در مجلس شورای ملی، شاعر، نویسنده، آهنگساز، ترانه‌سرا

[۷] خمامی زاده، جعفر، رشت و نقشه‌ی سال ۱۳۳۲ سرتیپ پور، ره‌آورد گیل (مجموعه مقالات) به کوشش دکتر محمدعلی فائق، رشت، انتشارات هدایت، ص ۶۸

[۸] نیکویه، محمود، کتاب رشت شهر باران، چاپ انتشارات فرهنگ ایلیا، ص ۲۳