به گزارش غیرمنتظره و به نقل از دیده بان ایران، در سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) پنج کشور حاشیه دریای کاسپین «کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای کاسپین» موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضاء کردند. این کنوانسیون در تاریخ ۱۲ اوت ۲۰۰۶ لازم‌الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به‌عنوان یک واقعه مهم زیست‌محیطی جشن گرفتند و ازآن‌پس این روز را به نام «روز دریای کاسپین» نامیدند.

کاسپین نام دریاچه‌ای با وسعت ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومترمربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می‌رسد. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته‌اند و همگی از مواهب آن استفاده می‌کنند.

کاسپین پس از خلیج‌فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد و همین مسئله ارزش آن را چندین برابر می‌کند. از سوی دیگر سطح آب این دریا در سال‌های اخیر کاهش پیدا کرده است.

مهدی رهنما رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو درباره عوامل مؤثر در پسرفت آب دریای کاسپین طی سال‌های اخیر اظهار کرد: این وضعیت هم عامل انسانی و هم عامل طبیعی دارد. عمیق‌ترین بخش دریای کاسپین به سمت ایران است؛ بنابراین تأثیر رودخانه ولگا و سدهای آن بر ایران به‌قدری نیست تا به‌عنوان یک عامل مؤثر بر کاهش سطح دریا در سمت کشورمان از آن نام ببریم.

وی اضافه کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد از دهه ۵۰ شمسی تا اواخر سال ۱۴۰۲ سطح آب دریای کاسپین دوره نوسانی داشته است. با مقایسه آن با عوامل طبیعی می‌بینیم تغییرات اقلیمی عامل مهمی در پسرفت آب دریای کاسپین بوده است.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو ادامه داد: کمترین سطح آب دریای کاسپین حدود سال ۵۶ شمسی ثبت شد و تقریباً ۳۰- متر بود. سطح آب این پهنه آبی از سال ۵۷ افزایش یافت و بیشترین میزان آن دهه ۷۰ ثبت شد. از این زمان دوباره روند کاهشی آن آغاز شد. فقط طی دو سال افزایش یافت. الان به حدود ۲۷- متر کاهش سطح آب رسیده‌ایم.

وی درباره علل کاهش سطح آب دریای کاسپین گفت: میزان آب ورودی به این دریا کاهش‌یافته است. مستحدثاتی روی رودخانه‌هایی مانند سفیدرود و سایر رودخانه‌های که از رشته‌کوه البرز سرچشمه می‌گیرند و وارد دریای کاسپین می‌شوند، احداث شده است که جریان آب رودخانه‌ها را ذخیره می‌کنیم؛ بنابراین ورودی‌های آب دریای کاسپین را کاهش داده‌ایم.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو ادامه داد: میزان جمعیت ساکن در سواحل دریای کاسپین به دلیل رشد جمعیت همچنین مهاجرت‌های صورت‌گرفته به این منطقه افزایش زیادی پیدا کرده که موجب افزایش مصرف آب به‌ویژه منابع آب زیرزمینی – که ارتباط مستقیم با آب دریا دارد – شده است.

رهنما اضافه کرد: این عوامل در کنار تغییرات اقلیمی، کاهش بارش و افزایش دما موجب کاهش سطح آب دریای کاسپین شده است. بر اساس مطالعات انجام شده افزایش دما و کاهش بارش مهم‌ترین عوامل در این زمینه هستند.

وی درباره تبعات پسرفت آب دریای کاسپین، گفت: تداوم این وضعیت موجب بی‌استفاده شدن بندرهای شمالی کشور می‌شود و آن‌ها را باید به عمق بیشتر دریای کاسپین منتقل کنیم علاوه‌برآن منبع رطوبتی برای منطقه کاهش می‌یابد و موجب افزایش شدت تغییرات اقلیمی می‌شود. به‌عنوان نمونه زمانی که دریاچه ارومیه وضعیت عادی داشت، به‌عنوان یک منبع رطوبتی به افزایش میزان بارش در منطقه کمک می‌کرد.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو تأکید کرد: تداوم پسرفت دریای کاسپین در برخی مناطق نظیر بخش‌های شرقی دریا مانند خلیج گرگان می‌تواند این پهنه را به کانون گردوغبار تبدیل کند.

وی درباره تأثیر همکاری کشورهای حاشیه کاسپین بر تراز آبی مطلوب این پهنه آبی گفت: تشکل‌های بین‌المللی اگر در حد موافقنامه باشد، موجب بروز اتفاق خاصی در حوزه دریای کاسپین نمی‌شود. سال‌هاست که سطح آب دریای کاسپین با نوساناتی همراه است و بیشترین تأثیر را روی روسیه گذاشته است و موجب شده بسیاری از تأسیسات کنار دریا را از دست دهد. تا موقعی که به این نتیجه نرسیم در منفعت و ضرر این اکوسیستم آبی شریک هستیم به نتیجه مناسبی دست نخواهیم یافت.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو تأکید کرد: یک برنامه جامع مدیریتی با ضمانت اجرایی برای دریای کاسپین لازم است تا همه کشورهای حاشیه کاسپین متعهد شوند و بر اساس آن عمل کنند. به‌عنوان نمونه همه کشورها حقابه زیست‌محیطی دریای کاسپین پرداخت کنند. علاوه‌برآن از نظر پژوهشی همکاری و بانکی از پژوهش‌های انجام شده درباره دریای کاسپین ایجاد کنیم و بر اساس آن برای این پهنه آبی تصمیم بگیریم.

رهنما در پایان گفت: می‌توانیم بر اساس سازوکار مشخصی که مورد قبول کشورهای حاشیه دریای کاسپین باشد صندوق مالی مشترک ایجاد کنیم که هزینه پژوهش‌ها را نیز تأمین کند.