اختصاصی/ به گزارش غیرمنتظره، معین حسن‌زاده: دانستن در خصوص تاریخچه نقاط گردشگرپذیر شهر رشت و استان گیلان مهمترین گام برای ارتقاء سطح گردشگری خواهد بود. بدون شک امروز صنعت گردشگری در جهان یکی از پررونق ترین صنایع پول ساز است و با توجه به ظرفیت موجود در شهر رشت و استان گیلان باید از نهایت این ظرفیت بهره مند شد.

بنای سبزه میدان
آنطور که در برخی منابع آمده است، این میدان در زمان محمد شاه قاجار و توسط میرزا قاسم خان والی، حاکم وقت رشت بنا شده است، میرزا قاسم خان از رجال حکومتی بود که ۸ سال در روسیه حضور داشت. این شخص به کشورهای اروپایی بسیاری سفر کرده بود و به دلیل همین گذشته درخشان، از طرف شاه به عنوان والی رشت انتخاب شد. او البته به دلیل علاقه وافر به آشپزی و خلق غذای معروف میرزاقاسمی نیز مشهور است.

میرزا قاسم خان والی که بود؟
میرزا قاسم خان دنیا دیده و اروپا گشته، برای آبادانی رشت تلاش‌های زیادی داشت که یکی از اقدامات وی را ایجاد سبزه میدان می‌دانند.
برخی افراد تصور می‌کنند که این میدان در اصل توسط همین شخص، یعنی محمد ولی خان تنکابنی ایجاد شده، اما در حقیقت تاریخچه آن به زمانی باز می‌گردد که محمد ولی خان هنوز متولد نشده بود.
به گواهی منابع موجود؛ میرزا قاسم خان خدمات عمرانی قابل توجه‌ای هم در دوره حکومت خود داشته است. از ساخت سبزه میدان رشت گرفته تا توسعه راه ارتباطی رشت به منجیل که در خصوص جاده احداثی او گفته می‌شود؛ اگر خدمات عمرانیش در توسعه راه مالروی قزوین – رشت نبود؛ تا سده‌ها بعد وی، همچنان مردم ناچار بودند از جاده صعب العبور معروف به «شاه عباسی» که در زمان شاه عباس اول صفوی احداث شده، در دیلمان عبور نمایند.
میرزا قاسم خان بعد از اتمام دوره حکومتش در گیلان، به پیشکاری دیارفارس در شیراز منصوب شد وچند سالی در این منصب بود، تا اینکه عاقبت در سال ۱۲۸۹ قمری (۱۲۵۱ شمسی) درگذشت. امروزه مزارش در حافظیه شیراز مجاورکتابخانه آرامگاه حافظ قرار دارد. عمارت او در دوره ناصرالدین شاه قاجار در محدوده بیمارستان پورسینا فعلی (اراضی ناصریّه قدیم) رشت قرار داشت که در اوایل دوره رضاخانی، تخریب شد و محل اداره نوغان یا همان اداره ابریشم گردید.

سبزه میدان در نخستین نقشه شهر رشت
در خصوص اولین نقشه شهر رشت، که در سال ۱۲۴۹ توسط ذوالفقار خان مهندس رسم شده، سبزه‌میدان در این نقشه به شکلی ترسیم شده است که اشجار در اطراف آنان مشخص است.

کیاب
باغ سبزه‌میدان رشت در محله کیاب قرار دارد، کیاب شامل ناحیه کیاب، چمارسرا، کرف آباد، سبزه میدان و بیستون می‌شد و در دوره قاجار ادارات دولتی نظیر دارالحکومه، توپخانه و تلگرافخانه و نیز خانه‌های تعدادی از اعیان و تجار معتبر در این محله واقع بود. از جمله خانه‌های طایفه حاج محمد خانی، اولاد میرزا عبدالوهاب مستوفی، محمدحسن میرزا قاجار (معروف به شازده رشتی)، حاجی داود ارباب پدر استاد پورداود و کنسول انگلیس در رشت نیز در این ناحیه قرار داشت.

سبزه‌میدان
سبزه‌میدان ناحیه‌ای است که سابقاً بین دو محله اوستاسرا (استادسرا) و محله کیاب رشت قرار داشته و سبزه‌زاری بود که تا حد چمارسرا (چومارسرا – چشمه‌سرا) امتداد داشته، ابتدای این سبزه‌زاران آبگاهی بود (استخر و در کنار آن گورستانی که مجرمان و احیاناً اسیران جنگی را پس از اعدام در آن به خاک می‌سپردند) که به آن پاچناله می‌گفتند.

پاچناله
پاچناله یا پای چنار یا پایچناله، نقطه‌ای بود در جانب شمالی سبزه‌میدان رشت، در آن نقطه درختی کشن و بلند قرار داشته و زیر آن سکویی دایره‌وار از آجر ساخته بودند به قطر سه زرع که محل جلوس حاکم یا فاتح یا ناظر اجرای حکم بوده است مقابل این سکو سبزه‌میدان قرار داشت که محوطه وسیعی بوده سبزه زار و درختستان و تا حد کیاب ممتد بوده است.
در این محل بود که مجرمان و اسیران را اعدام می‌کردند سمت راست سکو قبرستان مجرمین بود جایی که اول خیابان بیستون در نبش شمالی آن قرار دارد.
چنین جایگاهی که به اعدام اسیران اختصاص داشته در شهر لاهیجان نیز با عنوان «پاچناله» وجود داشته است که در تاریخ بدان اشاره شده است. منت‌ها درختی که سایبان ناظران بر اجرای حکم بوده است در هر دو شهر چنار نبوده بلکه درخت دیرپای «آزاد» بوده است.

سبزه میدان، گورستان مجرمین
در زمان ناصرالدین شاه یک استخر و گورستان در این میدان ایجاد شد که می‌توان به آن گورستان مجرمین گفت، چرا که در آن مجرمین و خلاف‌کاران را پس از اعدام خاک می‌کردند. بعدها در زمان مظفرالدین شاه قاجار، شخص دیگری به نام محمد ولی خان تنکابنی به عنوان والی و حاکم رشت انتخاب شد. محمد ولی خان که بعدها با لقب نصر السلطنه معروف شد، تغییرات زیادی برای آبادی بیشتر رشت انجام داد که یکی از آن‌ها بازسازی سبزه میدان بود. نصر السلطنه گورستان را متروکه اعلام کرده و استخر را که به باتلاقی تبدیل شده بود پر کرد؛ همچنین میدان را خیابان‌بندی و درخت‌کاری نمود.

اقدامات سپهدار اعظم در گیلان جهت بهبود وضعیت سبزه میدان
محمد ولیخان فرزند حبیب الله خان ساعد الدوله و نوه محمد ولیخان، سردار معروف ایران بود که به سال ۱۲۶۴ ه. ق پا به عرصه وجود گذاشت. او به سال ۱۳۰۸ ه. ق حاکم استرآباد شد و امنیت را در آن منطقه مستقر کرد، به سال ۱۳۱۰ ه. ف وزیر امور ضرابخانه شد، اما بر اثر کارشکنی‌هایی که به تحریک امین السلطان می‌شد کار ضرابخانه از او منتزع و به امین السلطان محول شد.
به سال ۱۳۱۳ ه. ق عنوان وزیر گمرکات گرفت از سال ۱۳۱۷ ه. ق به حکومت رشت منصوب شد و حکمرانیش چهار سال به طول انجامید.
در این مدت او منشأ کارهای نظر گیری شد که از آن جمله است:
۱. تبدیل سبزه میدان که درختستانی محصور به سبزه‌زاران و خندق‌های سرباز بوده است به باغ و گردشگاه
۲. سرپوشیدن خندق‌های روبازی که در نقاط مختلف داخل شهر در تمام فصول، نواحی مجاور را متعفن میداشت که از آن جمله بود خندقی روباز که از محله علمداران به بازارچه سبزه‌میدان و از آنجا به رودخانه چمارسرا ممتد می‌شد.
۳. تقسیم اراضی مجاور باغ سبزه میدان بین کسانی که آمادگی خود را جهت احداث ساختمان‌های دو طبقه بر زمینهای مذکور اعلام میداشتند که به این تدبیر خانه‌های اطراف باغ سبزه میدان به وجود آمد. از جمله ساختمان‌ها دو مدرسه بود که یکی در ضلع جنوبی سبزه میدان

مصلحت خانه
نام انجمنی است که به سال ۱۲۷۸ه. ق در زمان حکمرانی ناصر الملک (محمود خان) در شهر رشت تأسیس شد.
اعضای این انجمن را حکمران گیلان بین سرشناسان داوطلب خدمات اجتماعی انتخاب می‌کرد، وظیفه انجمن مزبور بررسی احتیاجات شهر و ایالت استان بود.
همچنین مشاوره و اخذ تصمیم درباره رفع مشکلات و تأمین احتیاجات تکالیفی که در سالهای اول مشروطه به صورتی وسیعتر بر عهده انجمنهای ایالتی و ولایتی قرار گرفت.
اجرای تصمیمات مصلحت خانه منوط به موافقت حاکم وقت [سپهدار اعظم وحمد ولیخان تنکابنی] بود در صورت مخالفت او تصمیم معوق می‌ماند با این همه مصلحت خانه رشت که از ماه رمضان سال ۱۲۷۸ه–. ق شروع به کار کرده بود، در مدتی کوتاه توانست کارهایی در زمینه عمران انجام دهد که ]از جمله آنان می‌توان به[ درختکاری در سبزه میدان و ایجاد نهر در اطراف آن، اشاره کرد.

انتقال خانات فومن و شفت به رشت
در عهد سلطنت ناصرالدین شاه قاجار خوانین محلی فومن و شفت از آنجایی که مدت‌ها با هم اختلاف و نزاع داشتند، به فرمان شاه ایران محبور به کوچ در رشت شدند ودر محدوده سبزه میدان و از اراضی حوالی پیرسرا سکونت گزیدند.
البته بعدها این نزاع به صلح و دوستی انجامید و حتی وصلت‌هایی نیز بین ایشان وخانواده فومنی صورت گرفت. بعنوان نمونه محمد علی خان شجاعی پسر علی خان شجاع نظام شفتی که از بازماندگان خوانین شفت در دوره مشروطه بود، با دختر یکی از مالکین و روحانیون پر نفوذ فومنی مقیم رشت که البته در اصل اهل چرزه طارم زنجان بودند به نام میر جلیل مقیمی فومنی موسوم به سیده کافیه مقیمی ازدواج کرد که از ایشان منوچهر خان شجاعی متولد شد.
در عهد سلطنت مظفرالدین شاه که محمد ولیخان تنکابنی (که بعد لقب نصر السلطنه گرفته به حکومت رشت منصوب شد) تصمیم به عمران این ناحیه گرفت. یکی از دیگر کارهای نصر السلطنه، تصمیم به آبادانی زمین‌های اطراف میدان بود و آن‌ها را به خان‌های فومن و شفت، تولم و کسما واگذار کرد تا خانه و مغازه‌های مختلف ایجاد کنند.

آبگیر ضلع شمال غربی سبزه میدان
بدواَ قسمتی از سبزه زار مذکور که در عهد فعالیت مصحلت خانه محصور و خیابان‌هایی در اطراف آن ایجاد شده بود امر به باغچه‌بندی و خیابان‌بندی و درختکاری کرد و نام آن را «سبزه‌میدان گذاشت گورستان مجاورش را متروک اعلام نمود، آبگاه مجاور را که سالانه آبگیری نمیشد و فقط بر اثر باران منجلابی برای زیست غوکان شده بود با زباله‌های شهر پر کرد، خندق سربازی را که از بازارچه سبزه میدان میگذشت و از حاشیه سبزه میدان به سوی پیرسرا و رودخانه گوهر رود میرفت به طاق آجری پوشانید و اراضی وسیع مجاور را به شرط ایجاد خانه‌ها و دکان‌های مناسب به داوطلبان که غالباً همان خانهای فومن و شفت و محترمان تولم و کسما بودند، برگزار کرد در مدتی کوتاه باغ و خیابان‌هایی به وجود آمد.

انحلال دبستان احمدی و ساخت بنای آموزش و پرورش
از وجوه وصولی در جانب جنوبی سبزه‌میدان مدرسه‌ای به وجود آورد، دواشکوبه با قد پای بلند، اطاق‌ها و راهروهای وسیع و سالنی که روزها بعد از ظهر شاگردان به نماز می‌ایستادند و بعداً همین سالن شب‌ها محلی برای ارائه نمایشات از نمایشنامه‌های مولیر (ترجمه مرحوم حسن ناصر شد نام آن مدرسه را شرف) مظفری خواندند.
این بنا در سال ۱۳۳۴ ه. ق به وزارت معارف واگذار شد، پس از انحلال دبستان احمدی محل اداره آموزش پرورش شد، به سال ۱۳۸۶ ه. ق اداره آموزش و پرورش به شهرداری فروخت و شهرداری برای تعریض خیابان جنوبی سبزه میدان ساختمان مزبور را برچید (۱۳۴۴ ه. ق)

کتابخانه سبزه‌میدان
همچنین آورده شده است که در سبزه میدان یک کتابخانه عمومی قرار دارد که در سال ۱۳۴۷ ساخته شده است. نام قدیمی آن کتابخانه پورداوود بوده و محل نگهداری کتاب‌هایی در دسته‌بندی‌های مختلف است.

ساخت خیابان بیستون و بنای اولین سینمای رشت
بعدها سبزه زاران حوالی سبزه میدان مبدل به خیابان بیستون و کوی و برزن و آبگاه مبدل به مقر سینما [خورشید یا همان سینما فرهنگ بعدی] شد.

سبزه‌میدان در آیینه نشریات زمان خود
در روزنامه دولت علیه مورخ ذی قعده ۱۲۷۹ ه. ق به شرح زیر به چاپ رسید: «سبزه میدان گیلان که با وسعت در وسط شهر واقع است به مرور دهور خرابی و اندر اس پذیرفته از طراوات و صفا افتاده بود. این اوقات اطراف آنرا نهر کنده و غرس اشجار کرده به سلیقه تمام در مقام نظافت و طراوت آن بر آمده‌اند و همچنان میدان وسیعی در پیشگاه بقعه متبرک سید ابوجعفر و تکیه دولت و عمارت دیوانی قرار داده‌اند که مسطح و منقح نموده و باغ‌ها ترتیب داده به ریاحین و گل‌ها و اشجار مصفا دارند.»
در روزنامه وقایع اتفاقیه و روزنامه ایران اشاراتی به باغ سبزه‌میدان رشت شده که نشان میدهد عمر این باغ پیشتر از سال ۱۲۴۲ بوده و قطعاً نامی دیگر بجز «سبزه‌میدان» برای این باغ وجود نداشته است.

در ادامه به برش‌هایی از این جراید اشاره می‌کنیم:
۱۲۴۲ – روزنامه وقایع اتفاقیه: سبزه‌میدان گیلان که با وسعت مکان، در وسط شهر واقع است به مرور دهور خرابی و اندراس پذیرفته، از طراوت و صفا افتاده بود. این اوقات اطراف آن را نهر کنده و غرس اشجار کرده به سلیقۀ تمام در مقام نظافت و طراوت آن بر آمده‌اند.
۱۲۴۲ – روزنامه وقایع اتفاقیه: کارگزاران حکومت در وسط سبزه‌میدان باغچه گل‌کاری بسیار با صفائی احداث نموده‌اند که جای تفرج و تماشای اهالی شهر شده است.
۱۲۴۴ – روزنامه وقایع اتفاقیه: سبزه‌میدان شهر را هم از طرف ایالت باغی به طرز بدیع که مزّین به انواع گل‌ها و ریاحین معطر و مشجر به اقسام اشجار سایه گستر است احداث کرده که همه روزه تفرجگاه خاص و عام است و در صدد بنای عمارتی به اسم دولت نیز در آنجا هستند که پس از اتمام آن بنا بر شکوه و جلوۀ باغ و میدان خیلی افزوده خواهد شد و از تفرجگاه‌های ممتاز خواهد بود.
۱۲۴۴ – روزنامه وقایع اتفاقیه: سابقاً در باب بنای جدید و طرح نو در سبزه‌میدان رشت مختصری نگارش یافته بود. این اوقات شاهزاده حسام السلطنه برای رفاهیت و انتفاع عموم مردم، چرخی برای بیرون آوردن آب احداث کرده که در سفر مکه در سنه ۱۲۹۶ قمری حسام السلطنه مرحوم طاب ثراه این چرخ را در یافه اسگله بیت المقدس دیده و طالب شده بودند که در ایران متداول نمایند، نمونه کوچکی از آن ساخته همراه خود آورده بودند.
۱۲۷۶ – روزنامه ایران: …و نیز میدانی موسوم به سبزه‌میدان با خیابان‌ها و باغچه‌های متعدد بسیار موزون خوبی در شهر طرح ریخته شده که اکنون مشغول ساختن آن می‌باشند.
در سال ۱۲۴۲ نوشته شده است که باغ «به مرور دهور خرابی و اندراس پذیرفته، از طراوت و صفا افتاده بود. این اوقات اطراف آن را نهر کنده و غرس اشجار کرده» این بدان معناست که پیش از این باغ سبزه‌میدان ساخته شده، که به مرحله خرابی رسیده است.
این قطعاً مهمترین و دقیق‌ترین سند تاریخی در خصوص عمر باغ سبزه‌میدان است، زیرا نه پیش از این سند روزنامه‌ای و نه سند نقشه‌ای در این خصوص وجود داشته است.

منابع:
نام‌ها و نامدارهای گیلان، جهانگیر سرتیپ‌پور
ولایات دارالمرز گیلان، هانست لویی رابینو
حکمرانان گیلان در عهد زندیه وقاجاریه، دکتر هومن یوسفدهی
ماهنامه گیله وا، سال دوازدهم، بهمن ۱۳۸۲، احمد علیدوست