اختصاصی / به گزارش غیرمنتظره، معین حسن‌زاده: در خصوص استاد ابوجعفر و مزارش در رشت همواره بحث فراوان وجود داشته است، عده‌ای او را یک امامزاده و سیدی از سادات علوی میخواندند و عده‌ای نیز او را یک مبلغ اسلامی حنبلی مذهب می‌دانستند.
یکی از مهمترین نکات در خصوص او این است که شجره نامه نوشته شده بر روی مزار او سوالات فراوانی را در اذهان ایجاد می‌کند، اینکه از او به عنوان برادر رضاعی امام حسین (ع) نام برده شده، در حالی که برادر رضاعی امام حسین (ع) در واقع قُثَم بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمَناف بن قُصَی بوده که در سمرقند به قتل رسیده و در همانجا نیز مدفون است. هرچه هست تشکیک در خصوص اصالت شجره نامه منتسب به وی را باید معقول و صحیح عنوان کرد.

مقبره ابوجعفر در مرکز شهر رشت و در حیاط شهرداری واقع شده است. این آرامگاه از جاهای دیدنی رشت و قدیمی‌ترین زیارتگاه‌های اهالی شهر به شمار می‌رود. در زمان حکومت سپهسالار تنکابنی، شهرداری رشت حصار آجری محکمی دور بقعه کشید و مزار ابوجعفر تا سال ۱۳۰۴ خورشیدی زیارتگاه مردم بود. پس از ایجاد خیابان و بنای شهرداری، مزار در حیاط شهرداری جای گرفت و مرقد گنبدی با چارپایه‌ی بتونی روی آن احداث شد. در سال‌های اخیر سنگ قبر بقعه را نیز مرمت کردند.

ابو جعفر که بود؟
شیخ ابوجعفر، استاد جعفر، سید ابوجعفر معروف به آسید ابو جعفر، که اهالی رشت او را «آستابجعفر» می‌خواندند و مزارش تا سال ۱۳۰۴ خورشیدی زیارتگاه مردم شهر بود.

ابو جعفر شیعه اثنی عشری بود؟!
جهانگیر سرتیپ‌پور در کتاب نام‌ها و نام دارهای گیلان در این خصوص می‌نویسد: «ابوجعفر با صفت استاد معرفی شده که نه زیدی ناصری است و نه حنبلی، شاید شیعه اثنی عشری بوده که پیدایش آن مذاهب و طریقت‌های دیگر منطبق با عهد حضرت امام حسین [علیه السلام] نیست، لاجرم زمان استاد ابو جعفر را می‌باید در ازمنه‌ای جستجو کرد که آن مذاهب و داعیانش به وجود آمدند [،] یعنی پس از به وجود آمدن مکتب امام جعفر صادق (ع) که در نیمه اول قرن دوم هجری می‌زیست.»

ابو جعفر حنبلی و سنی مذهب بود؟!
کیوان پندی در خصوص ابوجعفر می‌نویسد: «سید ابوالجعفر الثومی که به روایتی از منسوبین پیامبر (ص) بود، فقیه حنبلی مذهب و ازسادات علوی به شمار می‌رفت.» البته این تناقض در متن باید مورد بررسی قرار گیرد.
اینکه استاد پندی صراحتاً از حنبلی بودن ابوجعفر می‌گوید در تناقض با سایر موارد مطرح شده برای ابو جعفر است، در واقع حنبلی نام یکی از شاخه‌های مذهب سنی از دین اسلام، و از مذاهب فقهی و پیرو ابو عبدالرحمان احمد ابن حنبل از ائمه چهارگانه سنت و جماعت است. او به ترتیب زیر، چهارمین امام از ائمه اهل سنت است.
یعنی عملاً کسی که یک فقیه حنبلی و سنی مذهب است، از سادات علوی نبوده و نمی‌توان او را رهبر شیعیان در گیلان عنوان کرد.

مذهب گیلانیان در حدود سال‌های ۶۵۰ ه. ق
شیفر مستشرق معروف در کتاب خود به نقل از یادداشت‌های اصیل الدین محمد زوزنی که در قرن هفتم حدود سال‌های ۶۵۰ ه. ق و پس از آن می‌زیسته، چنین می‌نویسد: «اولین ناحیه شرقی لاهیجان است و قوم آن ناصری مذهب هستند (ناصر کیا که از زیدیه بود) و اهالی ناحیه غربی (بیه پس) مذهب امام زاهد عابد احمد حنبلی دارند و مذهب متابعان استاد ابوجعفر نیز دارند.»

تشکیکی بر اصالت شجره‌نامه‌ی استاد ابو جعفر
«اینجا مدفن سید ابوجعفر پسر عم پیغمبر و برادر رضاعی حضرت امام حسین بن علی است»؛ این جمله در شجره‌نامه استاد ابوجعفر می‌تواند یکی از چالش‌هایی باشد که با بررسی آن می‌توان یافت که اساس این شجره‌نامه را باید زیر سوال برد.
قُثَم بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمَناف بن قُصَی یعنی همان برادر رضاعی امام حسین (ع) در واقع در ۲ تا ۵۷ ه. ق می‌زیست و آنطور که جهانگیر سرتیپ‌پور تاکید می‌کند: «لاجرم زمان استاد ابو جعفر را می‌باید در ازمنه‌ای جستجو کرد که آن مذاهب و داعیانش به وجود آمدند [،] یعنی پس از به وجود آمدن مکتب امام جعفر صادق (ع) که در نیمه اول قرن دوم هجری می‌زیست.»
به نظر می‌رسد تشکیک در خصوص اصالت این شجره‌نامه که در دوران صفویه ساخته و نصب شده است صحیح می‌باشد.

قُثَم بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمَناف بن قُصَی که بود؟!

قُثم که پسر عموی پیامبر گرامی اسلام و امیرمؤمنان علی (ع) است، دارای یازده برادر و خواهر بود به نام‌های عبداللّه، فضل، عبیداللّه، معبد، عبدالرّحمن وام حبیب (ازام الفضل، خواهر میمونه همسر پیامبر(ص) و دومین زن مسلمان) تمّام، کثیر، حارث، آمنه و صفیّه، که برادر و خواهر پدری قُثَم بودند. او برادر رضاعی امام حسن یا امام حسین (ع) نیز بود و در حدود سال دوم هجرت به دنیا آمد.
روزی امّ الفضل به رسول خدا (ص) گفت: در خواب دیدم عضوی از اعضای بدن شما در خانه ما افتاده است آن حضرت خواب وی را به فال نیک گرفت و فرمود: به زودی دخترم فاطمه (س) دارای فرزندی می‌شود و تو او را با شیرِ قُثَم سیر خواهی کرد.
قُثَم از نظر ظاهر، شبیه پیامبر (ص) بود گاهی مورد مهر و محبّت آن حضرت قرار می‌گرفت. عبداللّه بن جعفر می‌گوید: در کودکی با قثم و عبدالله فرزندان عبّاس مشغول بازی بودیم، ناگهان رسول خدا (ص) بر ما گذشت و قثم را بر مرکب خویش سوار کرد و دست نوازش بر سرش کشید.
او در زمان رحلت پیامبر حدود هشت سال سن داشت و نوشته‌اند که امام علی (ع) را در دفن آن حضرت یاری کرد.
او که شخصی هوش‌مند با ورع و عاقل بود در زمان خلافت امیرمؤمنان (ع) به فرمان داری شهر مکه منصوب شد و در جریان لشکر کشی و غارت بُسر بن ارطاه که به دستور معاویه و برای قلع و قمع شیعیان علی (ع) در بلاد مختلف انجام گرفت، به ناچار مکه را ترک کرد و شیبه بن عثمان را به جای خود گماشت، اما پس از بیرون رفتن لشکریان بُسر، دوباره به مکّه بازگشت و زمام امور را به دست گرفت و تا زمان شهادت امیرمؤمنان فرمان دار آن جا بود.
او چون دیگر بنی هاشم معتقد به جانشینی امیرمؤمنان پس از رسول خدا (ص) بود و هنگامی که از وی پرسیدند: چرا علی (ع) از پیامبر (ص) ارث بُرد لیکن پدرت عبّاس ارث نبرد گفت: علی (ع) اولین کس از ما بود که به پیامبر (ص) ایمان آورد و سخت از وی حمایت و دفاع کرد. و ی در زمان خلافت معاویه در نبرد فتح ما وراء النهر به عنوان جنگ جو، همراه سپاهِ تحتِ امر سعید بن عثمان به خراسان رفت و در سمرقند به قتل رسید.
وی در زمان خلافت معاویه در نبرد فتح ما وراء النهر به عنوان جنگ جو، همراه سپاهِ تحتِ امر سعید بن عثمان به خراسان رفت و در سمرقند به قتل رسید. آنطور که نوشته شده است، قُثَم بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمَناف بن قُصَی پس از مرگ در قبرستان بنوناحیه سمرقند، نزدیک دروازه آهنین، به خاک سپرده شد.
قتل قُثَم بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمَناف بن قُصَی در سمرقند و فاصله قابل توجه از محل قتل تا رشت با توجه به شرایط حمل و نقل و جاده‌ای آن زمان، حقیقتاً قابل باور و قبول نیست و به نظر نمی‌رسد مزار مذکور مربوط به قُثَم بن عبّاس بن عبدالمطّلب باشد.

ابو سید جعفر در کیاشهر

بقعه‌ای در کیاشهر شهرستان آستانه اشرفیه به نام ابو سید جعفر وجود دارد که شاید تشابه اسمی در برخی مستندات تاریخی ایجاد نموده باشد، اما آنچه که قطعی است مردم رشت از صفت استاد برای عالم مدفون در شهر خود استفاده می‌کردند. به اعتقاد اهالی شخصیت مدفون در بقعه سید ابوجعفر در کیاشهر از فرزندان امام موسی کاظم (علیه السلام) و برادر امام رضا (علیه السلام) است.

ابو سید جعفر در سنگر

همچنین بقعه‌ای نیز در مسیر جاده سنگر به سمت کوچصفهان نیز قرار دارد که در آن دو تن به نام‌های امامزاده سید عباس و امامزاده سید ابو جعفر مدفون هستند که این مورد نیز تشابه اسمی است.

وجه تسمیه نام محله استادسرا

سرتیپ‌پور در خصوص وجه تسمیه نام محله استادسرا مینویسد: «نام محله استادسرا که هنوز به همین نام باقی است و گویا در زمان حیات مسکن استاد بوده و پس از مرک مدفن وی شده.» این بدان معناست که محدوده شهرداری فعلی در محدوده محله استادسرا بوده و علت نام‌گذاری این محله وجود بقعه استاد ابوجعفر بوده است.

محصور کردن آرامگاه

در سال ۱۲۷۸ ه. ق مصادف با سال ۱۲۴۰ خورشیدی انجمن مصلحت خانه که می‌توان آن را به نوعی شهرداری رشت در آن زمان عنوان کرد، اقدامات عمرانی از جمله محصور کردن محوطه آرامگاه استاد ابو جعفر با دیوار آجری، ایجاد باغ و میدانی مقابل بقعه مذکور را انجام داده بود.

بقعه، ضریح و صندوقچه مزار استاد ابو جعفر

پس از ایجاد خیابان و احداث بنای ساختمان شهرداری رشت (عمارت تاریخی ساعت) در سال ۱۳۰۴ خورشیدی، مزار مزبور در حیاط داخلی شهرداری قرار گرفت و ساختمان فرسوده آن برچیده شد.

در آن زمان گنبدی با چهار پایه بتونی بر روی این مزار ساخته شد که آن نیز بعداً آنطور که سرتیپ‌پور در کتاب نام‌ها و نامدارهای گیلان می‌نویسد تخریب شد و روی مرقد را گلکاری کرده، باغچه‌ای به وجود آوردند.

وی در ادامه می‌نویسد: «فاصله مدفن تا دیوار اصلی بنای مقابل صفه و ایوان غربی ۱۷.۲۵ متر می‌باشد. هنگامی که کزار مذکور، بنا و ایوان و رواق و ضریح داشت، پشت ضریح بر صندوقچه داخلی مرقد، کتیبه‌ای وجود داشت که بر آن مطلبی به نثر و نظم نویسانده بودند و حکایت داشت که: «اینجا مدفن سید ابوجعفر پسر عم پیغمبر و برادر رضاعی حضرت امام حسین بن علی است» و نام سازنده صندوقچه استاد حسام الدین، متولی بقعه ملا شمس الدین، شاعر و نویسنده کتیبه پیرده محمود صوفی معرفی شده بودند. » (به تاریخ ۱۰۰۹ هجری قمری)

مزار ابو سید جعفر الثومی در یادداشت‌های نخستین سفیر آمریکا

ساموئل بنجامین نخستین سفیر آمریکا در ایران دوره ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۶۱ خورشیدی؛ در خصوص مزار سید ابو جعفر الثومی می‌نویسد: «اطراف آن را گورستان و باغ بزرگی احاطه کرده بود منظره‌ای دیدنی و تماشایی داشت. مزارش دارای گنبد و گلدسته اذان باشکوهی نیز بود و درختان چنار کهنسال بسیاری در محوطه آن روییده بودند. بارگاهش بر روی تپه‌ای قرار داشت و دیوانخانه یا همان دارالحکومه شهر نیز در جوارش قرار گرفته بود. همچنین در صحن آن برجی آجری وجود داشت و در بالای آن نقاره خانه‌ای بود که به هنگام برآورده شدن حاجات آنرا به صدا در می‌آوردند. در نزدیکی آن حمامی هم وجود داشت و همچنین رواقی که به روایتی به فرمان شاه عباس اول صفوی در اوایل قرن یازدهم هجری همزمان بامرکزیت یافتن دارالمرز رشت ساخته شده بود.»
آنطور که کهنسالان اظهار می‌دارند این جایگاه همانند بقعه خواهر امام محل بست نشینی مردم منطقه در مواقع خطر نیز بود، که با این کار احساس امنیت می‌کردند. هفته بازاری هم به روزهای یکشنبه در جوار آن بر پا می‌شد که همانند بازار بزرگ رشت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود.

جانمایی مزار استاد ابو جعفر در اولین نقشه رشت

در منابع معتبر از جمله قدیمی‌ترین نقشه‌ی شهر رشت منسوب به مهندس ذوالفقارخان کرمانی که به سال ۱۲۴۹ خورشیدی در عهد ناصری تهیه شده، نام این محله وجود دارد.
در این نقشه به بقعه آقا سید جعفر، گورستان، نقاره خانه، حمام، دیوانخانه و… نیزاشاره شده است همچنین هانست لویی رابینو نایب کنسول سابق انگلیس در رشت در کتاب «ولایات دارالمرز ایران – گیلان» به این اماکن اشاره کرده است.

تخریب گورستان ابو جعفر

در جریان احداث خیابان، گورستان آ سید ابو جعفر نیز برچیده شد و در محوطه آن بنای شهرداری و در ضلع دیگرش بعدها کتابخانه ملی عمومی (نشر فرهنگ) ساخته شد.

تخریب مسجد و تکیه استادسرا

به نظر می‌رسد مسجد و تکیه استاد سرا که قسمتی به سال ۱۳۰۶ خورشیدی و قسمتی در سال ۱۳۴۴ به خاطر تعریض سه راهی بجار کن خراب شد، همان باشد که در یادداشت‌های زوزنی بدان اشاره شده است.

 وقایع تاریخی مرتبط با ابو جعفر

ملا عبدالفتاح فومنی تاریخنویس گیلان در شرح وقایعی که به سال ۱۰۳۸ الی ۱۰۴۰ قمری (قریب به ۳۰ سال از تحریر کتیبه فوق الذکر) نوشته است: «در عهده سلطنت شاه صفی که مردم گیلان زیر لوای کالنجار سلطان [عادل شاه]؛ پسر شاه جمشید خان اسحاقی جمع شده بودند، گرگین سلطان حاکم گسکر مأمور خواباندن فتنه می‌شود. موقعی که کالنجار سلطان ملقب به عادل شاه [او را غریب شاه نیز میخوانند] سرگرم پیکار با امیران کوچسفهان [کوچی‌اسبان] و لشته نشا و لاهیجان بود، گرگین به رشت می‌تازد. گروهی از مسلمانان از ذکور و اناث، اموال و اسباب خود را برداشته، در بقعه استاد ابو جعفر ملتجی می‌شوند. عساکر گرگین که تا محله استادسرا پیش آمده بودند، به سوی بقعه تاخته، اموال بست نشینان را به تاراج بردند.» (ص ۲۶۹)

ابو جعفر در یادداشت‌های خواجه اصیل الدین زوزنی

خواجه اصیل الدین زوزنی به سال ۶۵۴ چنین یادداشت کرده است که: در کتاب قطعات منتخبه شیفر و به نقل از آن در کتاب شیخ زاهد گیلانی هم آمده است: «تربت استاد ابوجعفر که اکثر اهالی گیلان به ارشاد و هدایت او اسلام و «ایمان» [احتمالاً منظور تشیع است] آورده‌اند، در شهر رشت است. برکنار گور، آبگاه و میدانی بزرگ است، مسجدی هم به وی منسوب است. حاکم رشت در آن زمان شرف الدوله می‌باشد.»

استاد ابو جعفر از نگاه تاریخ

آنطور که جهانگیر سرتیپ‌پور در کتاب نام‌ها و نامدارهای گیلان نوشته است: «استاد ابوجعفر از مبلغان شیعه مذهب بود که در رشت پیروانی یافته که در اقلیت بوده اند، تا آنجا که پس از مرگ استاد، موفق به تهیه صندوق و ضریحی نشدند، مگر وقتی که پادشاهان صفوی بر امیران شرق و غرب گیلان دست یافتند و شیعیان در رشت به اعتبار شیعی مذهب بودن پادشاه وقت، قدرتی تحصیل کرده، موجبات شکوه تربت استاد ابوجعفر را فراهم کردند و برای جلب تعظیم کسان مسبش را به پیغمبر رساندند.» [سرتیپ‌پور نیز معتقد است که برای استاد ابو سید جعفر در دوره صفویه شجره‌نامه‌سازی صورت گرفته است.]

ملا عبدالفتاح فومنی در کتاب تاریخ گیلان ص ۹۷ و ۱۲۱، می‌نویسد: «آرامگاه ابوجعفر منزلتی یافت که بعضی امیران یا سرداران شیعه مذهب مانند شاه جمشید اسحاقی (داماد شاه طهماسب صفوی) و همچنین شیرزاد سلطان را بدانجا منتقل نموده و به خاک سپردند.» منت‌ها پس از طغیان عادل شاه، با مأموریت یافتن حنبلی‌ها و شافعی‌های گسکر و آبکنار یا گسکریان حنبلی و شافعی در خواباندن فتنه، فرصتی به دست آمد که شیعیان رشت را گوشمالی کرده، حریم حرمت پیشوای مذهبشان را بکشند. پس از این وقایع، زمان فرصت داد که مذهب شیعه در همه اقوام گیلان نفوذ کند، مگر در قسمتی از تالش که مردمش شافعی باقی مانده‌اند.

 منابع

 – کتاب شیخ زاهد گیلانی، محمد علی گیلک، چاپخانه بانک ملی ایران
– کتاب نام‌ها و نامدارهای گیلان، جهانگیر سرتیپ پور، نشر گیلکان
– کتاب قطعات منتخبه، شیفر
– کتاب تاریخ گیلان، ملا عبدالفتاح فومنی
– خواجه اصیل الدین زوزنی
– رشت شهر باران، محمود نیکویه
– تاریخچه بلدیه رشت از مشروطه تا ۱۳۲۰، محمود نیکویه
– رشت در آیینه‌ی زمان، کیوان پندی، با تغییر و اضافات