به گزارش غیرمنتظره، به نقل از فرارو، شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی(شستا) همان‌گونه که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین هلدینگ‌های سرمایه‌گذاری در کشور شناخته می‌شود؛ عنوان بزرگ‌ترین رقم برای عرضه اولیه در تاریخ بورس را نیز به نام خود کرد، به طوری که روز چهارشنبه و در آخرین روز معاملاتی هفته، ۶٫۷میلیارد سهم برای فروش به عموم و ۱٫۳ میلیارد سهم برای فروش به صندوق‌های سرمایه‌گذاری در قیمت ۸۶۰ تومان کشف قیمت و عرضه شد. این در حالی است که ارزش بازار شستا حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. تمام این اعداد و ارقام چه از نظر ارزش و چه از نظر میزان عرضه اولیه در یک روز، همگی بخشی از تاریخ بورس محسوب خواهند شد، اما تحقق اهداف دولت و سازمان بورس و اوراق بهادار از طریق این عرضه اولیه به سادگی نخواهد بود؛ چراکه قبل از بحث درمورد قیمت و نحوه عرضه، ابهام‌های ماهیتی و اختلاف‌نظرهای اساسی است که در آن وجود دارد. در این میان دولت و سازمان بورس معتقد به عمق‌بخشی و جبران قسمتی از کسری بودجه از طریق این‌گونه عرضه‌ها هستند و درمقابل منتقدان، حضور شستا را زمینه‌ساز مشکلات متعدد، ماندگار و غیرقابل بازگشتی در بازار سرمایه می‌دانند و از حضور شرکت‌های زیرمجموعه آن به‌صورت مستقل در بازار سهام دفاع می‌کنند. در این گزارش ابتدا با شناسایی کامل این هلدینگ به بررسی نظرات موافق و مخالف حضور آن در بازار سهام می‌پردازیم، در ادامه نیز کارشناسان بازار سرمایه به ابهامات، فرصت‌ها و تهدیدهای ناشی از حضور شستا در بورس پاسخ می‌دهند.

شستا را بیشتر بشناسید
شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی(شستا) شرکت هلدینگ سرمایه‌گذاری متعلق به سازمان تامین اجتماعی است که در زمینه مدیریت سرمایه‌گذاری، تجارت و بازرگانی، مدیریت دارایی و مبادلات سهام شرکت‌ها، فعالیت می‌کند. شستا در سال ۱۳۶۵ در قالب یک شرکت سهامی خاص، با سرمایه اولیه دومیلیارد تومان از دارایی‌های سازمان تامین اجتماعی تاسیس شد. در حال حاضر به‌طور متوسط معادل ۱۰ درصد از مجموع ارزش بازار بورس اوراق بهادار تهران، متعلق به شرکت‌های زیرمجموعه شستاست. شرکت شستا مالک شمار زیادی شرکت تابعه و زیرمجموعه است که برای نمونه می‌توان به: «شرکت کارخانه‌های داروپخش، داروسازی اکسیر، داروسازی فارابی، شرکت کشت و دامداری فکا، شرکت داروسازی زهراوی، داروسازی ابوریحان، داروسازی دانا، لابراتوارهای رازک، پارس دارو و شرکت ژلاتین کپسول ایران اشاره کرد.» شستا مجموعه‌ای با بیش از ۱۸۷ شرکت غیربورسی و پنج شرکت بورسی و ۴۴ هزار نیروی انسانی بوده که مجموع دارایی‌های این شرکت در سال ۱۳۹۷ بالغ بر ۵۷ هزار میلیارد تومان و درآمد سالانه آن نزدیک به ۳۲ هزار میلیارد تومان اعلام شده ‌است. همچنین درآمد شرکت‌های فرعی شستا که در بورس تهران فعال هستند در سال ۱۳۹۱ درمجموع بالغ بر ۱٫۶۰۰ میلیارد تومان برآورد شد. شستا فعالیت‌های گسترده‌ای را در صنایع مختلف در ایران انجام می‌دهد که این فعالیت‌ها در بخش توزیع از صنایع دارویی، بخش سیمان از صنعت ساختمان، بازار قیر از صنایع پایین‌دستی نفت، کارخانه‌های لاستیک و تایر، ترابری ریلی و برخی فعالیت‌های اقتصادی دیگر هستند.

هلدینگ‌هایی که مستقیما تابع و زیرمجموعه شستا بوده‌اند و به بازار بورس عرضه شده‌اند شامل سرمایه‌گذاری نفت، گاز و پتروشیمی تامین، سرمایه‌گذاری دارویی تامین، سرمایه‌گذاری صدر تامین، سرمایه‌گذاری صبا تامین و کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران هستند. سرمایه‌گذاری صنایع عمومی تامین، خدمات ارتباطی رایتل، سرمایه‌گذاری توسعه انرژی تامین، سرمایه‌گذاری سیمان تامین نیز هلدینگ‌ها و شرکت‌هایی هستند که همچنان مالکیت سهام‌های آنها به شستا می‌رسد. از طرفی دیگر شرکت‌های مستقلی که در بازار سرمایه و غیر آن مشغول به فعالیت هستند و تمام یا بخش عمده سهام آنها متعلق به شستا هستند، شامل: «شرکت فولاد مبارکه اصفهان، شرکت ملی صنایع مس ایران، شرکت پالایش نفت ایرانول، شرکت پتروشیمی جم، شرکت خدمات بهداشتی، درمانی میلاد سلامت و… هستند.»

حضور شستا در صف خرید خودش!
هم‌اکنون تعداد زیادی از شرکت‌های تابعه هلدینگ‌های شستا و حتی خود هلدینگ‌ها در بورس پذیرفته شده و در حال معامله هستند. اما نگاهی به وضعیت سهامداری آنها، نشان می‌دهد که هنوز سهامدار عمده این شرکت‌های سهام عام عرضه‌شده در بورس نیز در دست خود شستا قرار دارد و خبری از خصوصی‌سازی حتی در این شرکت‌ها به چشم نمی‌خورد. بنابراین این ابهام و تردید وجود دارد که بعد از عرضه اولیه تمام آنها نیز، باز هم خود شرکت‌های شستا یا سایر دولتی با خرید بلوکی یا شناور سهام ‌آنها، باز هم تصدی‌گری را در دست بگیرند. در ادامه به آمار هلدینگ‌های شستا به لحاظ ارزش بازار روز بورسی‌ها و سرمایه ثبتی غیربورسی‌ها در اردیبهشت ۹۸ پرداخته‌ایم.

هلدینگ سرمایه‌گذاری نفت و گاز و پتروشیمی با نماد تاپیکو یکی از شرکت‌های شستاست که پیش از این در بورس پذیرش شده و هم‌اکنون ارزش بازاری بیش از ۵۴ هزار میلیارد تومان دارد. هلدینگ تاپیکو هم‌اکنون ۵۹ شرکت مدیریتی دارد و در حوزه زنجیره ارزش صنعت نفت، گاز و پتروشیمی مشغول است. سهامداران عمده(حقوقی) این هلدینگ را هم‌اکنون شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی با ۳۷ درصد سهام، واسط مالی مردادیکم با ۱۸٫۶درصد، واسط مالی اردیبهشت با ۱۱ درصد، آینده‌سازان رفاه پردیس با ۵درصد، ‌موسسه صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر با ۶٫۸درصد و شرکت گروه صنعت سلولزی تامین‌گستر نوین با ۱٫۲درصد تشکیل می‌دهد. همچنین سهام شناور(سهامی که در اختیار معامله‌گران حقیقی و یا مردم است) این شرکت نیز تنها ۱۰ درصد است. هلدینگ سرمایه‌گذاری دارویی تامین با نماد تیپکو نیز دیگر شرکت متعلق به شستاست که قبل‌تر از اینها در بورس پذیرش شده و ارزش تابلوی آن هم‌اکنون به رقم ۱۵هزار میلیارد تومان رسیده است. این شرکت در حوزه دارویی ۲۶ شرکت مدیریتی دارد و در بخش ابزار پزشکی نیز یک شرکت مدیریتی فعال دارد. جالب است که ترکیب سهامداران عمده این هلدینگ نیز با سهم ۳۵ درصدی شستا شروع و به موسسه بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر با ۱۸ درصد و بانک رفاه با ۱۰درصد ختم می‌شود. سهام‌های شناوری که توسط حقیقی‌ها معامله می‌شود نیز تنها ۲۰ درصد است.

شرکت سرمایه‌گذاری صدرتامین یا همان تاصیکو، دیگر هلدینگ شستاست که در حوزه معدنی، کانی‌های فلزی و غیرفلزی و زنجیره وابسته به آن سرمایه‌گذاری می‌کند. ارزش بازار این شرکت بورسی، روی تابلوی بازار سهام هم‌اکنون ۱۵ هزار و ۶۵۶ میلیارد تومان است. سهامداران آنها را شرکت سرمایه‌گذاری صباتامین با ۵۰درصد سهم، ‌شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی با ۲۳ درصد سهم و شرکت سرمایه‌گذاری نفت و گاز پتروشیمی تامین با ۱۳ درصد سهم تشکیل می‌دهند. همچنین ۱۴ درصد از سهام این شرکت، شناور روی تابلو معامله می‌شود. همچنین این هلدینگ ۱۵ شرکت زیرمجموعه دارد که در سه بخش کانی‌های غیرفلزی، ‌فلزات اساسی و استخراج و اکتشاف دسته‌بندی شده و فعالیت می‌کنند. شرکت سرمایه‌گذاری صباتامین دیگر هلدینگی است که هفته گذشته ۱۲درصد از سهام این شرکت به بازار بورس عرضه شد. در حال حاضر سهامدار عمده و حقوقی این هلدینگ، شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی است که ۸۷ درصد از آن را در اختیار دارد. ارزش بازاری این شرکت تازه‌وارد در حدود ۲۲ هزار میلیارد تومان است. کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران با نماد حکشتی به نظر می‌رسد ارزنده‌ترین شرکت شستا باشد. این هلدینگ قبلا در بورس عرضه شده و ارزش بازاری آن بالغ بر ۳۷ هزار میلیارد تومان است. سهامدار عمده این شرکت، شرکت واسط مالی بهمن چهارم است که ۱۳ درصد از سهام را بر عهده دارد و شستا نیز تنها ۱۰ درصد از آن را در اختیار دارد. سایر شرکت‌ها اعم از بازرگانی دولتی ایران، صندوق بازنشستگی کشوری، ‌و شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی، ‌سهمی کمتر از ۵ درصد در این شرکت دارند. سهام شناور این شرکت ارزنده نیز هم‌اکنون ۸ درصد است و عمده فعالیت‌های آن در بخش حمل‌ونقل آبی انجام می‌شود.

دولت و سازمان بورس چه می‌گویند؟
موتور بازار بورس مدت‌هاست با سوخت نقدینگی روشن است و حرکت شتابانی می‌کند. تکیه و وابستگی بازار بورس به نقدینگی در عین مزیتی که دارد دلهره‌هایی را برای دولت و سازمان بورس ایجاد کرده است. درواقع رشد روزافزون نقدینگی در بازار سهام معنی‌ای جز جذب نقدینگی‌های سرگردان جامعه به خود را ندارد که مزیت بالایی است اما جا ماندن بسیاری از شرکت‌های بورسی از تقویت تولید و ارزش خود ریسک زیادی را به این بازار تزریق می‌کند. ریسکی که ممکن است منجر به خروج نقدینگی، تورم و افول بازار سهام باشد. دغدغه دولت و سازمان بورس هم همین؛ راهی برای کنترل بهتر و هدایت عمیق‌تر نقدینگی در بازار سرمایه است. یکی از راهکارها برای آن عرضه شرکت‌های بزرگ دولتی و غیردولتی به بورس است که با یک تیر نقدینگی بیشتری به بازار جذب می‌کنند و با تیری دیگر کسری بودجه و منابع مورد نیاز خود را تا حدودی تامین می‌کنند. به‌طور مشخص دولت و سازمان بورس در مورد عرضه شرکت‌هایی چون شستا، تبعات مثبتی مانند اجرای اصول حاکمیت شرکتی، تحقق حداکثر شفافیت در عملکرد مالی و عملیاتی، امکان حضور مدیران کارآمدتر، افزایش بهره‌وری، حمایت از بیمه‌شدگان، پاسخ‌گویی مدیران شرکت به سهامداران و… متصور هستند، اما درهرحال به نظر می‌رسد تحقق همه این اهداف با توجه به ابهام‌های سیستمی که در بین این شرکت ها وجود دارد کمی سخت به‌نظر آید.

منتقدان چه می‌گویند؟

۱ خطر تشکیل مالکیت لایه‌به‌لایه
شستا شرکت سرمایه‌گذاری متعلق به سازمان تامین اجتماعی، ماهیتی نه عمومی و نه دولتی دارد و بازنشستگان و بیمه‌شدگان درواقع صاحبان اصلی این سازمان به شمار می‌روند؛ هرچند در انتها این وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است که مدیرعامل و هیات مدیره این سازمان را مشخص خواهد کرد. تا قبل از عرضه شدن سهام شستا در بازار این شرکت نزدیک به ۱۰ درصد بازار را در اختیار دارد، به نحوی که در سبد دارایی شستا ۸۲ شرکت از ۱۸۷ شرکت مدیریتی حضور دارند. ساختار مالکیت تودرتو و لایه‌به‌لایه در بورس ایران سبب شده است که در حال حاضر دوسوم شرکت‌های بورسی حداقل یک سهامدار عمده داشته باشند و حدود نیمی از این سهامداران عمده نیز شرکت‌های بورسی هستند. نتیجه این ساختار درهم تنیده، چیزی جز تفکیک و کنترل شرکت‌ها و درنهایت تضعیف حاکمیت شرکتی و به خطر افتادن منافع سهامداران خرد نیست.

درخصوص شستا نیز، شرکت‌های متعلق به شستا در بازار سرمایه در قالب ۹ هلدینگ عظیم شامل سرمایه‌گذاری نفت، گاز و پتروشیمی تامین، سرمایه‌گذاری دارویی تامین، سرمایه‌گذاری سیمان تامین، سرمایه‌گذاری صدر تامین، سرمایه‌گذاری صبا تامین، سرمایه‌گذاری صنایع عمومی تامین، رایتل، سرمایه‌گذاری توسعه انرژی تامین و کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، لایه‌های مختلفی از سهامداری، شراکت و مالکیت تودرتو را تشکیل داده‌اند. نام هرکدام از این هلدینگ‌های عظیم در میان سهامداران عمده شرکت‌های بورسی نیز به چشم می‌خورد و گاها این زنجیره مالکیت تا چندین لایه دیگر ادامه پیدا می‌کند. بنابراین با ورود شستا به عنوان ابرهلدینگ این هلدینگ‌ها به بازار سرمایه، لایه جدیدی به لایه‌های سهامداری این مجموعه افزوده می‌شود که بر پیچیدگی‌های پیشین می‌افزاید و همچنان از لحاظ مدیریت در هیچ‌کدام از این شرکت‌ها تغییری صورت نخواهد گرفت.

۲ پول از شما ریاست از ما
اما مهم‌ترین نقدی که در مورد عرض اولیه شستا می‌توان به آن اشاره کرد، واگذاری سهام و تغییر مالکیت‌ها بدون تغییر در ساختار مدیریت بنگاه‌هاست. از آنجا که عرض سهام شستا توانایی تامین مالی بیش از ۱۰ هزار میلیارد تومانی توسط سهامداران خرد را دارد، اما با توجه به سهام حداقلی سهامدارن جدید، هیچ‌گونه تغییری در ساختار شرکت‌های زیرمجموعه آن رخ نمی‌دهد؛ از طرفی تودرتو کردن شرکت‌ها و واگذاری بخشی از سهام یک شرکت به شرکت بالادستی و پس از آن واگذاری بخشی از سهام هر دو شرکت موجب حفظ سهام مدیریتی و توان اعمال قدرت دولت در اداره و تصمیم‌گیری بنگاه‌ها و شرکت‌ها می‌شود. بنابراین واگذاری بخشی از سهام شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی نیز همچون همان رویه سابق، هیچ تغییری در نحوه تعیین و تغییر مدیران دولتی در این زنجیره شرکت‌داری ایجاد نمی‌کند.